Χωροχρονικές Μεταβολές (1945-2020) σε έναν Βοσκότοπο της Βόρειας Ελλάδας, σε σχέση με τις Κοινωνικοοικονομικές Μεταβολές
Από RemoteSensing Wiki
Πρωτότυπος τίτλος: Spatiotemporal Changes (1945–2020) in a Grazed Landscape of Northern Greece, in Relation to Socioeconomic Changes
Συγγραφείς: D. Chouvardas, M. Karatassiou, P. Tsioras , I. Tsividis, S. Palaiochorinos
Δημοσιεύθηκε: Land 2022, 11, 1987. https://doi.org/10.3390/land11111987
Λέξεις κλειδιά: μεσογειακά τοπία, επέκταση των δασών, μείωση των βοσκοτόπων, εγκατάλειψη γης, παραδοσιακές πρακτικές διαχείρισης, γεωγραφικά συστήματα πληροφοριών, μετρικές τοπίου
Αντικείμενο εφαρμογής: Μελέτη διαχρονικής μεταβολής της βλάστησης
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Οι χωροχρονικές μεταβολές των βοσκοτόπων στην Ελλάδα τα τελευταία 75 χρόνια παρομοιάζουν με διάφορα μέρη της βόρειας Μεσογείου, όπου η δασική βλάστηση εισέβαλε σε ανοικτές περιοχές αλλάζοντας τη δομή και την ποικιλομορφία του τοπίου. Αυτές οι μεταβολές του τοπίου επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από τις δημογραφικές και κοινωνικοοικονομικές αλλαγές που επιδεινώνουν την εγκατάλειψη των παραδοσιακών πρακτικών διαχείρισης, συμπεριλαμβανομένης της κτηνοτροφίας και της υλοτομίας. Το άρθρο εξετάζει τις χωροχρονικές αλλαγές όσον αφορά τους τύπους χρήσεων γης/κάλυψης γης σε έναν τυπικό βοσκότοπο στην περιοχή του Λαγκαδά, στη Β. Ελλάδα, την περίοδο 1945-2020 και επιχειρεί να τις συσχετίσει με τις κοινωνικοοικονομικές αλλαγές. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην εξέλιξη των βοσκοτόπων. Για την μελέτη της εξέλιξής τους αξιοποιήθηκε χαρτογραφικό υλικό σε διάφορες μορφές, όπως ιστορικά σύνολα δεδομένων (LULC) σε μορφή shapefile (1945, 1960 και 1993), πρόσφατοι χάρτες χρήσεων γης (Corine Land Cover of 2018) και δορυφορικές εικόνες (Google Earth από το 2017 έως το 2020), το οποίο αναλύθηκε με λογισμικό γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών και μετρικές τοπίου. Επίσης, συλλέχθηκαν και αναλύθηκαν δεδομένα κοινωνικοοικονομικής απογραφής και αριθμοί ζώων βόσκησης από διαχρονικές εκθέσεις απογραφής των ελληνικών αρχών.
2. ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΛΟΓΙΑ
2.1. Περιοχή μελέτης
Η περιοχή μελέτης (τοπίο Λαγκαδά) ανήκει στον Δήμο Λαγκαδά του Νομού Θεσσαλονίκης (βόρεια Ελλάδα) και βρίσκεται 30 χιλιόμετρα ΒΑ από τη δεύτερη μεγαλύτερη μητροπολιτική περιοχή της χώρας, την πόλη της Θεσσαλονίκης (πληθυσμός 1.110.000). Αποτελείται από πέντε δημοτικές υποενότητες (Κολχικό, Εξάλοφος, Λοφίσκος, Όσσα και Κρυονέρι) που καλύπτουν μια έκταση περίπου 250 km2 , η οποία κυμαίνεται από λιγότερο από 100 μέτρα υψόμετρο στο νότιο μέρος της έως πάνω από 1100 μέτρα υψόμετρο στα βορειοανατολικά της λίμνης Κορώνειας (Εικόνα 1). Η λίμνη Κορώνεια ανήκει στο δίκτυο Natura 2000 της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι εξαιρετικά σημαντική για τη διατήρηση της άγριας ζωής και προστατεύεται από τη σύμβαση Ραμσάρ. Η τοπογραφία του τοπίου του Λαγκαδά είναι λοφώδης/ημιορεινή, με ένα μάλλον πυκνό πρότυπο αποστράγγισης. Το κλίμα είναι ημίξηρο έως υπο-υγρό Μεσογειακό, με μέση ετήσια βροχόπτωση περίπου 500 mm και μέση ετήσια θερμοκρασία 11,5 °C. Οι κύριες χρήσεις/κατηγορίες κάλυψης γης είναι θαμνότοποι, γεωργικές εκτάσεις και δάση. Οι θαμνότοποι καλύπτονται κυρίως από Quercus coccifera L. και αποτελούν τόπο βόσκησης για αιγοπρόβατα σχεδόν όλο το χρόνο. Οι γεωργικές εκτάσεις καλλιεργούνται κυρίως με ετήσιες σπορές και τα δάση κυριαρχούνται από φυλλοβόλες βελανιδιές (π.χ. Quercus pubescens Willd., Quercus frainetto Ten.).
2.2. Κοινωνικοοικονομικές αλλαγές
Η περίοδος μελέτης καλύπτει την περίοδο 1945-2020. Προκειμένου να εξεταστεί η επίδραση των κοινωνικο-οικονομικών αλλαγών (πληθυσμός, στοιχεία απασχόλησης) και των κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων (αριθμός προβάτων, αιγών και βοοειδών) στην εξέλιξη του τοπίου, συλλέχθηκαν και αναλύθηκαν στατιστικά δεδομένα από εθνικές εκθέσεις απογραφής που ανακτήθηκαν από την Ελληνική Στατιστική Αρχή (διαθέσιμες από το 1951 έως το 2011) και ιστορικά αρχεία, όπως τα πολύτιμα αρχεία της μετακινούμενης κτηνοτροφίας της δεκαετίας του 1950 που αναφέρονται στο έργο του Χατζημιχάλη. Επίσης συλλέχθηκαν και αξιοποιήθηκαν πρόσθετα σχετικά δεδομένα προγενέστερων μελετών σχετικά με τη διαχείριση των δασών, όπως στις περιπτώσεις των προγραμμάτων αναδάσωσης και της παραγωγής ξυλάνθρακα και καυσόξυλων.
2.3. Συλλογή δεδομένων και αλλαγές στη χρήση/κάλυψη γης
Στο πλαίσιο της έρευνας αξιοποιήθηκαν, ως χαρτογραφικό υλικό, ιστορικά αρχεία των δεδομένων LULC της περιοχής μελέτης για τα έτη 1945, 1960 και 1993 σε μορφή shapefile, με γεωαναφορά στο Ελληνικό Γεωδαιτικό Σύστημα Αναφοράς 1987 (ΕΓΣΑ '87). Τα δεδομένα αυτά αντλήθηκαν από:
α) προγενένεστερο ευρωπαϊκό ερευνητικό πρόγραμμα (GeoRange-Geomatics in the assessment and sustainable management of Mediterranean rangelands),
β) ψηφιακούς χάρτες του Corine Land Cover 2018 (επαναπροβολή στο ΕΓΣΑ '87), και
γ) δορυφορικές εικόνες του προγράμματος Google Earth Pro για τα έτη 2017, 2019 και 2020 (γεωαναφορά στο ΕΓΣΑ '87).
Τα ιστορικά δεδομένα του 1945, του 1960 και του 1993 δέχθηκαν εκ νέου επεξεργασία μέσω του λογισμικού ArcGIS® (ver.10.8.1, ESRI Inc., Redlands, CA, USA), προκειμένου να μειωθεί ο αρχικός αριθμός των τύπων χρήσης/κάλυψης γης σε αυτούς που απαιτούνται από το επιλεγμένο σύστημα ταξινόμησης για περαιτέρω ανάλυση. Πιο συγκεκριμένα, το επιλεγμένο σύστημα ταξινόμησης δομήθηκε βάσει οκτώ κατηγοριών τύπων χρήσης/κάλυψης γης (Εικόνα 2) και βασίστηκε στο σύστημα ταξινόμησης που χρησιμοποιείται από την Ελληνική Δασική Υπηρεσία. Για τον προσδιορισμό των τύπων χρήσης/κάλυψης γης από το 2020, πραγματοποιήθηκε οπτική φωτοερμηνεία και χειροκίνητη ψηφιοποίηση των αντίστοιχων πολυγώνων σε πρόσφατες δορυφορικές εικόνες του Google Earth. Η οπτική φωτοερμηνεία των διαφόρων χαρακτηριστικών στις δορυφορικές εικόνες βασίστηκε σε τυποποιημένα φωτογραφικά κλειδιά (τόνος, υφή, μοτίβο, σκιά, σχήμα και μέγεθος) και συσχέτιση των χαρακτηριστικών για την αναγνώριση των διαφόρων τύπων χρήσης/κάλυψης γης. Τα πιο πρόσφατα ιστορικά δεδομένα του 1993 χρησιμοποιήθηκαν ως σημείο αναφοράς και καθοδήγησαν τη φωτοερμηνεία του 2020.
2.4. Χωροχρονικές μεταβάσεις και δομή του τοπίου
Η χωροχρονική ανάλυση των μεταβάσεων του τοπίου στην περιοχή μελέτης, καθώς και των διαχρονικών μεταβάσεων όλων των τύπων χρήσης/κάλυψης γης από το 1945 έως το 2020, πραγματοποιήθηκε αξιοποιώντας μία κοινή μέθοδο μεταταξινόμησης για ανίχνευση αλλαγών μεταξύ των διαφορετικών ημερομηνιών της περιόδου μελέτης. Η χρήση της μεταταξινόμησης είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός matrix αλλαγών χρήσεων/καλύψεων γης, το οποίο υπολογίστηκε με τη χρήση εντολών επικάλυψης στο λογισμικό του ArcGIS© για όλες τις χρονικές περιόδους. Επιπλέον, δημιουργήθηκε ένας σχετικός χάρτης της χωροχρονικής μετάβασης χρήσεων/καλύψεων γης. Οι πίνακες μετάβασης επέτρεψαν στην ανάλυση των αλλαγών να συμπεριλάβει πρόσθετες συνιστώσες της αλλαγής, όπως κέρδη και απώλειες γης, καθαρές αλλαγές, συνολικές αλλαγές, και εναλλαγές.
3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ & ΣΥΖΗΤΗΣΗ
3.1. Κοινωνικοοικονομικές αλλαγές
4. & ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Οι χωροχρονικές μεταβολές στο τοπίο του Λαγκαδά έδειξαν ότι οι χορτολιβαδικές εκτάσεις, οι ανοικτοί θαμνώνες και οι δασοβοσκότοποι μειώθηκαν κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου υπέρ των πυκνών θαμνώνων και των δασών, προκαλώντας σημαντική ελάττωση της ποικιλομορφίας και της ετερογένειας του τοπίου. Κύριοι δημογραφικοί και κοινωνικοοικονομικοί παράγοντες ήταν η μείωση του τοπικού πληθυσμού, η γήρανση του πληθυσμού και η σημαντική μείωση της απασχόλησης στην πρωτογενή οικονομικό τομέα, με την πάροδο του χρόνου. Οι αλλαγές αυτές συνδυάστηκαν με μειώσεις στον αριθμό των ζώων βόσκησης (αιγοπρόβατα και βοοειδή), της συγκομιδής καυσόξυλων και της παραγωγής ξυλάνθρακα και προσδιορίστηκαν ως οι κύριοι λόγοι για την αλλαγή του τοπίου. Οι βοσκότοποι έχουν γίνει όλο και περισσότερο κατακερματισμένοι και απομονωμένοι με την πάροδο των ετών. Η μελλοντική βιώσιμη κτηνοτροφία στην περιοχή απειλείται σοβαρά από τη συνεχιζόμενη μείωση των λιβαδιών και των ανοικτών θαμνώνων.<p align="justify">
