Αλλαγές στη στάθμη της θάλασσας
Από RemoteSensing Wiki
Όλοι ξέρουμε ότι τα υψόμετρα της ξηράς μετρώνται από το επίπεδο της θάλασσας. Ξέρουμε για παράδειγμα ότι η ψηλότερη κορυφή του Ολύμπου βρίσκεται στα 2.917 m πάνω από τη θάλασσα. Επομένως, αφού όλοι χρησιμοποιούμε το επίπεδο αυτό ως τη βάση για τις μετρήσεις μας, αυτό θα πρέπει να είναι σταθερό, σωστά; Λάθος!
Η στάθμη της θάλασσας όχι μόνο δεν είναι σταθερή, αλλά αντίθετα μεταβάλλεται συνεχώς, είτε ημερήσια (ως αποτέλεσμα των παλιρροϊκών δυνάμεων), είτε σε πολύ μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα (λόγω αλλαγών στον όγκο του νερού στους ωκεανούς ή των κινήσεων των λιθοσφαιρικών πλακών). Ακόμη κι αυτό όμως δεν είναι απολύτως σωστό, διότι οι γεωδαίτες έχουν ανακαλύψει εδώ και πολλά χρόνια ότι η στάθμη της θάλασσας δεν είναι η ίδια ούτε καν σε γειτονικές περιοχές. Για παράδειγμα, η έξοδος της διώρυγας του Παναμά προς τον Ειρηνικό ωκεανό βρίσκεται 24 cm ψηλότερα από αυτήν του Ατλαντικού. Αν δηλαδή σκάβαμε ένα συνεχές κανάλι (η διώρυγα του Παναμά δεν είναι συνεχής) από τον Ειρηνικό στον Ατλαντικό, θα βλέπαμε έκπληκτοι ότι το νερό θα έρεε.
Γιατί λοιπόν η στάθμη της θάλασσας διαφέρει τόσο πολύ; Αυτό οφείλεται κατά κύριο στο σχήμα της Γης, το οποίο δεν είναι ούτε σφαιρικό, ούτε ελλειψοειδές, αλλά μοιάζει περισσότερο με μία τεράστια... πατάτα με εξογκώματα σε διάφορα μέρη. Μία διογκωμένη αναπαράσταση του σχήματος αυτού, του "Γεωειδούς" όπως ονομάζεται, βλέπετε στην εικόνα 1.
Πέρα από αυτές τις γενικές διαφορές λόγω του σχήματος της Γης, η στάθμη της θάλασσας μπορεί να αλλάξει λόγω πολλών άλλων γεωλογικών παραγόντων, όπως π.χ. της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη. Σε περιόδους όπου η θερμοκρασία είναι χαμηλή, σχηματίζονται εκτεταμένοι παγετώνες οι οποίοι δεσμεύουν νερό, επομένως η στάθμη της θάλασσας πέφτει και εμφανίζονται νέες στεριές. Έτσι ο παγκόσμιος χάρτης αλλάζει, όπως στο παρακάτω σχήμα, όπου φαίνεται η στάθμη της θάλασσας κατά την τελευταία παγετώδη περίοδο.
Βλέπετε τις διαφορές; Η Βρετανία, η Ιρλανδία και η Σκανδιναβία ενώνονται με την Ευρώπη, ο Εύξεινος Πόντος γίνεται λίμνη, η μισή Αδριατική εξαφανίζεται, όπως επίσης και ο Θερμαϊκός κόλπος! Αν προσέξουμε το παρακάτω σχήμα, θα δούμε ότι τέτοιες μεταβολές δεν είναι ασυνήθιστες και η στάθμη της θάλασσας έπεσε και ανέβηκε για πολλά μέτρα πολλές φορές τις τελευταίες χιλιάδες χρόνια (μήπως αυτό μας λέει κάτι για το θρύλο του Κατακλυσμού που απαντάται σε πολλούς πολιτισμούς;):
Στο τελευταίο παγετώδες μέγιστο, πριν από περίπου 15.000 χρόνια, η στάθμη της θάλασσας ήταν 120 (!) m κάτω από τη σημερινή.Το διάγραμμα αυτό μας λέει επίσης ότι σήμερα είμαστε στο πιο ψηλό σημείο της στάθμης της θάλασσας εδώ και 120.000 χρόνια. Το περισσότερο υπόλοιπο διάστημα, η Γη ήταν πιο κρύα απ' ότι σήμερα και η στεριά πιο εκτεταμένη.
Εκτός όμως από αυτές τις μεγάλες, παγκόσμιες αλλαγές, η στάθμη της θάλασσας μπορεί να αλλάξει και τοπικά λόγω τεκτονικών διεργασιών. Πολύ απλά, όταν δημιουργηθεί μία σταδιακή ή επεισοδιακή (σεισμός) ανύψωση ή καταβύθιση ενός τεμάχους του φλοιού, τότε η φαινόμενη στάθμη της θάλασσας αλλάζει (δεν αλλάζει στην πραγματικότητα η θάλασσα, αλλάζει η στεριά). Πώς μπορούμε να καταλάβουμε ότι άλλαξε η στάθμη τοπικά; Τι παρατηρήσεις μπορούμε να κάνουμε που να υποστηρίζουν ένα τέτοιο γεγονός; Ας δούμε μερικά παραδείγματα από το χώρο του Αιγαίου, αφού πρώτα δούμε τη διαδικασία.
Στο διπλανό σχήμα βλέπουμε το πώς η θάλασσα διαβρώνει με την κυματική της δράση μία βραχώδη ακτή. Με την πάροδο του χρόνου σχηματίζει μία χαρακτηριστική εγκοπή, το ύψος της οποίας ορίζεται από το χαμηλότερο και το υψηλότερο επίπεδο της άμπωτης και της παλίρροιας αντίστοιχα. Το μέγιστο βάθος αυτής της εγκοπής ορίζεται από τη μέση στάθμη της θάλασσας για τη συγκεκριμένη περιοχή. Όταν, για κάποιο λόγο (συνήθως σεισμό), ανυψωθεί απότομα η στεριά, τότε οι εγκοπές αυτές παρατηρούνται πάνω από το τρέχον επίπεδο της θάλασσας, όπως φαίνεται στη δεξιά φωτογραφία. Βλέπουμε εδώ μία διαβρωσιγενή εγκοπή στην Ταϊβάν, η οποία βρίσκεται περίπου 4 m πάνω από τη σημερινή στάθμη της θάλασσας.
Επομένως λοιπόν, εάν δούμε μία τέτοια εγκοπή σε επίπεδα ψηλότερα από τη θάλασσα, τότε είμαστε σχεδόν βέβαιοι ότι πρόκειται για κάποια επεισοδιακή ανύψωση της χέρσου. Έχουμε τέτοιες περιπτώσεις στην Ελλάδα; Βεβαίως και έχουμε! Και μάλιστα όχι σε μία και δύο περιπτώσεις, αλλά σε πολλές και εκτεταμένες.
Ας ξεκινήσουμε από τα Κύθηρα. Εκεί λοιπόν παρατηρήθηκαν ήδη από το 1982 όχι μόνο μία, αλλά εννέα παλαιοστάθμες της θάλασσας! Αυτό δείχνει ότι η ακτογραμμή αυτή των Κυθήρων ανυψώθηκε απότομα σε τουλάχιστον εννέα φάσεις, επομένως τεκμηριώνονται εννέα τουλάχιστον παλαιοσεισμοί.
Γενικότερα οι εξωτερικές ακτές της ΝΔ Ελλάδας παρουσιάζουν ενδείξεις για πολλά επεισοδιακά (σεισμικά) γεγονότα που προκάλεσαν την ανύψωση των παλαιοακτών. Τέτοια παραδείγματα παρατηρούνται μεταξύ άλλων στα Φαλάσαρνα, στη γειτονική Γραμβούσα (thanks Αναστασία!), στη χώρα Σφακίων και γενικά στη νότια Κρήτη. Εξάλλου, η διαφορική ανύψωση της Κρήτης είχε σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία των φαραγγιών της, τα οποία όλα βρίσκονται στις νότιες ακτές του νησιού. Δεν είναι τυχαίο, αλλά είναι θέμα για άλλο άρθρο.
Τέτοιες ανυψωμένες ακτές παρατηρούνται μόνο στην περιοχή των Κυθήρων και της Κρήτης; Όχι, παρατηρούνται και αλλού στο χώρο του Αιγαίου, αν και είναι αλήθεια ότι δεν είναι τόσο εντυπωσιακά. Για παράδειγμα, στην παρακάτω φωτογραφία βλέπουμε μία εγκοπή η οποία βρίσκεται περίπου μισό μέτρο πάνω από τη σημερινή επιφάνεια της θάλασσας στην ακτή της Τροίας (ΒΔ Τουρκία). Η εγκοπή αυτή παρατηρείται σε έναν ιδιαίτερο γεωλογικό σχηματισμό ο οποίος ονομάζεται beach rock και ο οποίος σχηματίζεται σε συγκεκριμένο βάθος στον πυθμένα της θάλασσας (κατά μέσο όρο σε 1 m βάθος). Επομένως μπορούμε να καταλάβουμε τουλάχιστον δύο παλαιοσεισμικά επεισόδια: το τελευταίο προκάλεσε την ανύψωση της εγκοπής από το επίπεδο της θάλασσας στο σημερινό επίπεδο και τουλάχιστον ένα προγενέστερο επεισόδιο προκάλεσε την ανύψωση του beach rock από το βάθος του 1 m στην επιφάνεια της θάλασσας.
Επίσης, σε πολλές περιπτώσεις, ειδικά στο χώρο του Αιγαίου, παρατηρούμε αρχαία μνημεία τα θεμέλια των οποίων βρίσκονται σήμερα κάτω από τη θάλασσα. Προφανώς οι αρχαίοι δεν έκτιζαν τις κατασκευές τους μέσα στη θάλασσα, επομένως κάτι έγινε και βρέθηκαν αυτές σήμερα βυθισμένες. Τι συνέβη λοιπόν; το αντίθετο από ότι έχει περιγραφεί παραπάνω, δηλαδή δεν υπήρξε ανοδική κίνηση της χέρσου, αλλά καθοδική.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο αρχαίος Δίολκος, ένας λιθόστρωτος δρόμος επάνω στον οποίο μεταφέρονταν τα πλοία επάνω από τον ισθμό της Κορίνθου κατά τα κλασικά χρόνια. Ο Δίολκος ξεκινούσε από τη μία ακτή στο επίπεδο της θάλασσας και κατέληγε στην άλλη, ενώ τα πλοία μεταφέρονταν (μάλλον) επάνω σε τροχοφόρα ονήλατα ή ιππήλατα οχήματα. Σήμερα, η ανατολική άκρη του Διόλκου παρατηρείται επάνω από το επίπεδο της θάλασσας, ενώ η δυτική παρατηρείται βυθισμένη. Τι σημαίνει αυτό; Προφανώς το ότι όλος ο ισθμός παρουσιάζει μία περιστροφή προς τα δυτικά, έτσι ώστε να παρατηρείται αυτή η υψομετρική διαφορά. "Έγειρε" δηλαδή ο ισθμός προς τα δυτικά και βύθισε τη μία κατάληξη του Διόλκου ενώ ανύψωσε την άλλη. Η κίνηση αυτή έγινε επάνω σε προϋπάρχοντα κανονικά ρήγματα, τα οποία είναι ορατά στις πλευρές της διώρυγας. Βέβαια, τα τελευταία χρόνια η δυτική κατάληξη του δρόμου αυτού υφίσταται μεγάλες ζημιές από τον φυσικό κυματισμό, αλλά κυρίως από τον κυματισμό που προκαλούν τα διερχόμενα πλοία.
Ένα άλλο παράδειγμα από την απέναντι πλευρά του Αιγαίου φαίνεται στις παρακάτω εικόνες. Πρόκειται για μία θέση γνωστή ως "λουτρά της Κλεοπάτρας" κοντά στην πόλη Fethiye της ΝΔ Τουρκίας. Εκεί λοιπόν παρατηρείται μία κατασκευή (μάλλον βυζαντινή) να βρίσκεται μυσοβυθισμένη με μέγιστο βάθος ακόμα και 2 m:
